Otvorenim dijalogom, edukacijom, udruživanjem stvarati mostove koje će spajati romsku zajednicu sa ostalim zajednicama u Crnoj Gori - Delić
Zatvoreni u svojim zajednicama, bez prilike da sami o sebi više kažu, otvorili su prostor da većinska populacija sama stvori, uglavnom, negativnu sliku o Romima. Ni danas nije mnogo drugačije. Iako se već više od deceniju intezivno radi na intergraciji Roma i laik može vrlo lako zaključiti da i dalje nije napravljen most između Roma i ostalih naroda. Negativni stereotipi, pa čak i oni „pozitivni“ spriječavaju zbližavanje ljudi.
Čak ni naučna javnost nije se lako opredjeljivala da piše o Romima kako ne bi bila stigmatizovana i kako ih ne bi prepoznali kao pripadnike romskih grupa. Samim tim, kao i zbog toga što je „jedina knjiga“ koju su Romi sa sobom ponijeli romski jezik, postoje razilaženja oko raznih pitanja vezanih za romsku populaciju.
Mi danas pričamo sa gospođom VesnomDelić, doktorantkinjom na katedri za Etnologiju i antropologiju na Filozofskom fakultetu u Beogradu, koju gore navedene predrasude nijesu spriječile da se posvjeti pručavanju kulture romskog naroda.
RomaNet: Gospođo Delić, kako ste se Vi odlučili da svoju profesionalnu karijeru posvetite istraživanju kulture i života Roma?
Delić: Kao i sve dobre stvari koje se dese u životu, tako je i mene slučajno poznanstvo sa otvorenim i za pomoć spremnim osobama uputilo na Rome. Naime, kada sam ja trebala pomoć u pronalaženju posla, kao tek svršeni student Etnologije i antropologije Filozofskog fakulteta u Beogradu, primljena sam da radim u tadašnjoj Fondaciji za stipendiranje Roma- Institutu za socijalnu inkluziju. Radila sam na nekoliko projekata od kojih bih posebno izdvojila projekat iz 2008. godinekoji je Fondacija imala u saradnji sa Ministarstvom kulture, sporta i medija. Kako je tim projektom predviđeno da se obavi antropološko istraživanje o romskim grupama u Crnoj Gori, što i jeste moja oblast profesionalnog delovanja, imala sam priliku da obavim istraživanje i napišem svoju prvu knjigu „Otvorena vrata – Antropološki prilog o Romima i Egipćanima u Crnoj Gori.“
I pre tog istraživanja bilo mi je jasno da će moj profesionalni put uvek voditi ka Romima što sam i potvrdila upisivanjem doktorskih studija na svom matičnom fakultetu gde su mi romske grupe u Crnoj Gori i dalje ciljna grupa, a tema doktorske disertacije Etnički identitet Roma u procesu tranzicije u Crnoj Gori.
RomaNet: Nakon Vaših istraživanja koje ste sproveli možete li nam reći odakle su Romi krenuli?
Delić: U naučnim krugovima već odavno se smatra da Romi potiču iz Indije, ali još uvek ne možemo sa sigurnošću reći iz kog dela Indije su krenuli i koji su tačno bili migracioni pravci kojima su se oni kretali. Na primer Klebert tvrdi da Romi potiču iz Pendžaba, Tatomir Vukanović Rome locira u pokrajini Kabul, dok Hankok smatra da Romi imaju severno indijske korene i da su iz te oblasti počeli da kreću negde između 800. i 950. godine nove ere migrirajući zapadnim pravcem u Evropu, dok se kao vreme dolaska uzima 1100 godina. Nepoznato je zašto su Romi napustili Indiju, a situaciju otežava i to što nema pisanih dokumenata o razlozima napuštanja. Pretpostavlja se da su uzrok bili česti ratovi i upadi raznih osvajača, prvenstveno Mongola u IX i X veku.
Ono oko čega je nauka saglasna je da postoji više migracionih struja. Međutim, kao i po pitanju oblastiIndije iz koje su krenuli, postoje različita mišljenja o vremenu kretanja i o pravcima kojima su se služili kako bi stigli do krajnjeg odredišta. Ono što se negde podvlači na osnovu lingvističkih uticaja sačuvanih u svim romskim dijalektima jeste da su glavne migracione struje prošle kroz Persiju, Armeniju, i slovenske delove Balkana odakle su se širile dalje u Evropu.
RomaNet: Na koji način su se Romi naseljavali na Balkansko poluostrvo?
Delić:Kao što sam već rekla teorije o pravcima kretanja su različite, prilično maglovite i neujednačene. Ono oko čega se, međutim, većina naučnika slaže je da se veće naseljavanje na Balkan, tih, od početka egzotizovanih grupa, vezuje za najezdu Turaka još pred kraj XIV veka, mada se u određenim istorijskim dokumentima beleži njihova ranija prisutnost. Tako, jedan od prvih srpskih istraživača kulture i života Roma, Tatomir Vukanović, navodi da je prvi nastup veće romske družine u makedonskim i srpskim zemljama zabeležen 1323. godine za vreme vladavine srpskog kralja Stefana Dečanskog.
Bitnije datume koje ovaj autor navodi u pregledu, inače šturih istorijskih izvora o Romima i njihovim počecima naseljavanja Balkana je 1362. godine kada su zabeleženi u Dubrovniku, 1373. godina kada se Romi pominju u Zagrebu i 1387. godina kada se pominju u Ljubljani. Tek od vremena Turaka nauka raspolaže sa više podataka o ovim romskim skupinama. Istorijski izvori u kojima se pominju Romi su poreski registri, zakoni i dekreti, sudske arhive, beleške pisaca itd. Za vreme turske vladavine zahvaljujući dobro uređenom administrativnom sistemu, istraživači raspolažu sa mnogo više podataka o romskom stanovništvu, mada ni on nije u celosti potpun i dosledan.
Što se tiče Crne Gore, početak naseljavanja se vezuje tek za 18. vek, mada oblast Crne Gore za koju se pretpostavlja da je dosta ranije upoznala Rome je današnje crnogorsko primorje. Tako Lutovac, prvi istraživač kulture crnogorskih Roma navodi da su 1508. godine,kada je Herceg Novi pretvaran u turski trgovački emporijum, na radu angažovani Romi. Smatra se da su zbog teškog načina života u crnogorskom primorskom pojasu ti Romi bili izloženi brzim procesima asimilacije ili su odlazili u širi prostor ka unutrašnjosti bivših jugoslovenskih zemalja čime su napuštali crnogorsko tlo.
Putujuća romska porodica 19.vijek (izvor: Raffet, Denis Auguste Mari)
Međutim, ništa od ovog ne može u potpunosti biti potkrepljeno, jer pisanih podataka o većem prisustvu i načinu života Roma na crnogorskom tlu nema sve do 18. veka. Tek od tog perioda postoje podaci da su romske grupe prateći Turke u njihovim pohodima, počele da naseljavaju važnije turske punktove u Crnoj Gori: Podgorica, Pljevlja, Nikšić, Bijelo Polje i Gusinje. Isto kao u ostalim balkanskim zemljama, samo trista godina kasnije, Romi su u Crnoj Gori za tursku vlast obavljali određene delatnosti.
RomaNet: Možete li nam reći šta se desilo sa tim prvim naseljenim Romima u Crnoj Gori?
Odgovor na Vaše pitanje je vrlo delikatan i njemu treba pristupiti sa posebnom pažnjom, velikom odgovornošću i jednim obimnim istraživanjem, pošto je ovde reč o osetljivoj stvari kao što su etnički identiteti.
Naime, prvobitni Romi u Crnoj Gori su nazivani Kovači. Tako ih je prepoznavalo crnogorsko stanovništvo, ali i naučna javnost. Međutim, ovi prvobitni Romi u Crnoj Gori uglavnom više nemaju romski etnički identitet. Negde početkom, odnosno sredinom dvadesetog veka, započeto je diferenciranje od romskog etnosa većeg dela prvobitnog romskog stanovništva i konstituisanje posebnih etničkih grupa koje sebe danas nazivaju drugim imenima. Određeni negativni stavovi Crnogoraca prema Romima, odnosno utisci i negativne rekacije većine sa kojima su Romi dolazili u dodir, kao i pogodna ekonomska i socijalna klima rezultirala je stvaranjem posebnih etničkih grupa.Usled industralizacije i modernizacije crnogorskog društva potreba za kovačkim zanatom je prestala da postoji.
Primarna funkcija kovačkog zanata koja je trebala da obezbedi egzistenciju romskim grupama je vremenom zamenjena. Kovački zanat im je „na kraju dana“ obezbedio novi etnički identitet.
Romi u Crnoj Gori, autor: Dr. Momčilo S. Lutovac (izvor: Internet)
Pitanja identiteta su jako „škakljiva“ i gore iznete pretpostavke mogle bi otvoriti veliku polemiku između dve suprostavljene struje. Prvenstveno oko pitanja da li su te današnje grupe imale romske korene ili ne? Identiteti su promenljive kategorije. Oni se mogu promeniti, nanovo konstruisati i ojačati. Identiteti se pre svega u prostornom i vremenskom kontiunumu definišu u odnosu na grupe koje se nalaze u okruženju. Prosto rečeno, bez Njih ne bi mogli da postojimo Mi. Dakle, na osnovu današnjih saznanja jedan deo tih prvobitnih Roma je asimiliran, jedan deo se odesilo, dok je jedan deo na grupnom planu konstruisao etnički identitet koji je suprostavljen romskom.
RomaNet: Na osnovu vaših istraživanja kada je u pitanju Crna Gora, koje su to grupe Roma koje su prisutne u Crnoj Gori?
Delić:Pre nego odgovorim na vaše pitanje htela bih da citiram definiciju dva poznata bugarska romologa, Elene Marušiakove i Veselina Popova koji su o Romima rekli sledeće: „Romi predstavljaju specifičnu, hijerarhijski kompleksno struktuiranu intergrupnu etničku zajednicu, razdeljenu na brojne odvojene grupe (koje su ponekad suprostavljene jedna drugoj), subgrupe i metagrupe sa sopstvenim etničkim i kulturnim karakteristikama i različitim nivoima romskog identiteta.“
Danas na prostoru Crne Gore razlikujemo dve romske grupe koje su prošle kroz različite društvene i kulturne procese zahvaljujući specifičnom načinu života, ali i izvršenom uticaju različitih većinskih kultura koje su na tom putu sretale. To su Čergari i druga grupa koja sebe naziva Romima- Muslimanima.
Dok su Čergari romska grupa koja je u Crnu Goru došla krajem 19. i početkom 20. veka, Romi Muslimani su romska grupa koja je počela sa naseljavanjem Crne Gore posle II Svetskog rata i u više navrata tokom šezdesetih, sedamdesetih, osamdesetih godina dvadesetog veka, kao i tokom poslednjih godina usled ratnih sukoba. Čergari su se doselili sa prostora Bosne i Hercegovine, dok su Romi -Muslimani u više navrata dolazili sa prostora Kosova i Metohije.
Romi tokom Holokausta (izvor: Romedia Foundation)
Čergari su polunomadsko stanovništvo koje je od početka naseljavanja leti hodilo po crnogorskim katunima i seljanima nudilo usluge u vidu popravki bakarnog posuđa, trgovine konjima, gatanja i narodne medicine, dok su Romi-Muslimani u većem broju počeli da naseljavaju Crnu Goru zbog potrebe crnogorskih vlasti za čistačima ulica. Kasnijih godina njihov broj se znatno uvećavao usled daljih ekonomskih migracija.
Sa nomadskim načinom života Čergari su prestali 60-tih godina 20. veka uz intervenciju crnogorskih vlasti. Primećeno je da se Čergari ređe zapošljavaju u Javnom Komunalnom preduzeću. Obično sakupljaju sekundarnu sirovinu ili trguju sa garderobom. Kaladžijski zanat kojem su bili vični njihovi preci sada obavlja tek po koji pripadnik čergarske grupe.
Romi-Muslimani, takođe se bave skupljanjem sekundarnih sirovina i preprodajom robe dok kod njih beležimo veći broj onih koji rade u Javnom komunalnom preduzeću. Čergari su malobrojnija dok su Romi Muslimani mnogobrojnija romska grupa. Maternji jezik Čergara je romski, dok je maternji jezik Roma Muslimana romski i albanski. Čergari ne govore albanski, a i jedna i druga grupa tvrdi da postoji razlika između romskog kojim govore Čergari i romskog kojim govore Romi-Muslimani.Kao što im samo ime kaže, Romi Muslimani posebnu pažnju posvećuju svom verskom identitetu odnosno islamskoj religiji kojoj pripadaju. Čergari se sa druge strane izjašnjavaju kao muslimani i pravoslavci, ali sveobuhvatno više je reč o jednom jedinstvenom religijskom sistemu koji je usko vezan za prethodnim načinom života.
RomaNet: Na koji način je moguće približiti ove dvije romske grupe, ali i ove grupe približiti većinskom stanovništvu?
Delić: Od početka 21. veka dosta je počelo da se radi na jačanju kapaciteta romske zajednice tako da danas imamo mnogo veći broj školovanih Roma iz jedne i druge grupe. Roma koji su u srednjim školama, na fakultetu, koji su završili fakultet. Oni su danas pokretači i aktivisti u romskoj zajednici koju žele da romsku zajednicu izvedu na još sigurniji i ekonomski izvesniji put. Prevashodno putem obrazovanja. Mišljenja sam da treba nastaviti u tom pravcu i što više jačati zajednicu iznutra.
Prvi „Roma prajd“ u Beogradu koji su predstavnici romske zajednice i nekoliko nevladinih organizacija organizovali kako bi ukazali na problem izražene diskriminacije i siromaštva među pripadnicima ove nacionalne manjine. (izvor: Mondo/Stefan Jovanović)
Otvorenim dijalogom, edukacijom, udruživanjem mladih ne samo iz obe romske zajednice već uključivanjem i pripadnika drugih etničkih grupa treba stvarati te mostove. Širenjem znanja o Romima. Pozitivnim primerima rušiti predrasude. Učiniti Rome što vidljivijim jer su već dugo “nevidljivi”. U stvari upravo raditi ono što vi pokušavate da uradite sa portalom RomaNet i vašom nevladinom organizacijom. Ja vam želim u tim aktivnostima mnogo uspeha za koje imate moju punu podršku.
RomaNet: Hvala Vam mnogo na tome i hvala Vam na intervjuu. Radujemo se narednom razgovoru sa Vama, a vjerujemo i naši čitaoci.