Diskriminacija Roma u Evropi je sistemska i duboko ukorijenjena u istoriji, pa je teško potpuno je iskorijeniti. Ali šta ova diskriminacija podrazumijeva u Evropi? Koji su problemi sa kojima se romska zajednica suočava na našem kontinentu? Koristeći tri stuba strateškog okvira EU za Rome za ravnopravnost, inkluziju i učešće u periodu 2020-2030, pokušaćemo da vam damo pregled.

Jednakost: apatridnost i diskriminacija

Romi su na razne načine postali građani drugog reda. Jedna od njih je apatridnost. Naročito na Zapadnom Balkanu, mnogi pripadnici romske zajednice ostali su bez državljanstva, neki čak i generacijama. Mnogi Romi nemaju dokumenta, kao što je izvod iz matične knjige rođenih, što im onemogućava pristup uslugama (npr. zdravstvena ili socijalna zaštita) i oduzima im mogućnost da glasaju.

Ovaj je problem naročito izražen na Zapadnom Balkanu, gdje su mnogi Romi postali izbjeglice tokom rata 1990-ih. Rat je izbrisao mnoge matične knjige u ovim zemljama, ostavljajući romske izbjeglice bez dokumenata koje bi pokazali jednom kada su zemlje Zapadnog Balkana postale nezavisne. Međutim, ovaj problem se samo pogoršava rasizmom i diskriminacijom od strane zvaničnika koji često odbijaju da registruju romsku djecu po rođenju.

Diskriminacija i anticiganizam se takođe prožimaju i konstantno pogoršavaju položaj Roma u Evropi. Vjekovi diskriminacije, od prisilne asimilacije pod Marijom Terezom u 18. vijeku do nacističkih koncentracionih logora, potpomogli su normalizaciju anticiganizma. Posle 1989. Evropa je iskusila rastući nasilni rasni animozitet prema Romima. Ponekad su nasilje planirali ekstremisti krajnje desnice, ali neekstremistički napadi su se dešavali i dešavaju se. U izvještaju Savjeta Evrope o ljudskim pravima Roma pominje se „tinejdžer Rom [koji je] pretučen na smrt u gradu Samokovu, u Bugarskoj, od strane tinejdžera neromskog porekla” 2007. Samo dvije godine nakon toga, piromanski napad na romsku porodicu od strane grupe neonacista za posljedicu je imao tri povrijeđene osobe, uključujući i dvogodišnju djevojčicu koja je ostala sa opekotinama na više od 80% tijela.

Ali anticiganizam nije samo prerogativ ekstremističkih grupa krajnje desnice: u mnogim evropskim zemljama diskurs mržnje i dehumanizacija je stvarnost koju podstiču političari na visokom nivou. Bivši potpredsjednik mađarske nacionalističke partije Jobik, Čanad Segedi, govorio je o Romima kao o „prijetnji po javnu bezbijednost“ i predložio da se oni transportuju u kampove. Češki predsjednik Miloš Zeman ocijenio je Rome kao „neprilagodljive” po pitanju socijalne inkluzije, ponavljajući štetni stereotip u javnom diskursu.

Romi nijesu jednaki pred zakonom i često trpe diskriminaciju od onih koji bi trebalo da ih štite – poput organa za sprovođenje zakona. Izvještaj Savjeta Evrope ukazuje na pitanja, poput „međusobne sumnje između policije i Roma“ i „zabrinjavajućih obrazaca antiromske pristrasnosti u sudovima“.

Biti član romske zajednice u Evropi takođe uključuje veće šanse za etničko profilisanje i loše pravno zastupanje. Anticiganizam i stereotipi su često ugrađeni u pravne sisteme zemlje, ali i u sprovođenje zakona. To onda dovodi do toga da se nasilje od strane policije češće javlja prema Romima.

Inkluzija: pristup javnim uslugama

Gore pomenuta pitanja ravnopravnosti su međusobno povezana sa socijalnom inkluzijom Roma u opšte društvo. U većini zemalja, Romi žive u segregiranim područjima nalik getu, najčešće blizu ili ispod granice siromaštva, nesposobni da priušte bolje stanovanje. Oni koji mogu da priušte bolje stanovanje često se susrijeću sa diskriminacijom, pri čemu mnogi stanodavci nerado žele ili ne žele uopšte da iznajmljuju imovinu Romima.

U zemljama, kao što su Češka ili Slovačka, romska djeca i dalje pohađaju segregirane škole i rijetko završavaju srednju školu ili fakultet. Stereotipi i rasna diskriminacija otežavaju pronalazak posla, a u slučaju Roma koji nemaju državljanstvo, skoro je nemoguće da nađu stalan posao sa punim radnim vremenom.

Međutim, Romi takođe nailaze na prepreke kada pokušavaju da pristupe drugim javnim uslugama, kao što su zdravstvena ili socijalna zaštita. Ovo dovodi do velike nejednakosti između romske i neromske zajednice.

Učešće: političko predstavljanje i civilno društvo

Politička zastupljenost i aktivno učešće su neophodni da bi se romske zajednice borile protiv diskriminacije, kako svakodnevne tako i sistemske. Aktivno učešće ne samo da pomaže u kreiranju politika koje su korisnije za borbu protiv diskriminacije, već i gradi povjerenje između manjine i države sa njenim institucijama.

Postoje inicijative za poboljšanje učešća i političkog predstavljanja Roma u zemljama članicama EU (npr. okvir Savjeta Evrope). Međutim, ovo je lakše reći nego učiniti. Jedno je preporučiti državama članicama da sarađuju sa romskim nevladinim organizacijama, ali je teško tu saradnju sprovesti i učiniti efikasnom.

Zaključak

Položaj Roma u Evropi je zaista komplikovan problem koji se može riješiti samo holističkijim pristupom, fokusirajući se na njegova različita međusobno povezana pitanja i kontekste. Iako je to ono što EU okvir za ravnopravnost Roma ima za cilj, i dalje je na nacionalnim vladama da kreiraju i sprovode politike. A, s obzirom na ranjivost romske zajednice, upitno je da li nacionalne vlade imaju podsticaj da slušaju romsko civilno društvo kada sprovode politike.

Autorka: Věra Dvořáková, Taurillon