Međunarodni dan Roma, proglašen je 1990.godine u Poljskoj na četvrtom Svjetskom kongresu Roma. Ovaj datum je odabran u spomen na Prvi Kongres Roma koji je održan od 8 do 12. aprila 1971. godine u Londonu.

Na Prvom kongresu donjete su četiri važne odluke za romsku zajednicu u svijetu.

Prva odluka odnosi se na romsku himnu, pjesma Đelem, đelem (romski: Išao sam, išao) izabrana je za himnu i ona izmedju ostalog govori o stradanju Roma tokom Drugog svjetskog rata.

Druga odluka odnosi se na zastavu romskog Naroda koja ima tri boje plavo-zelena dvobojnica sa crvenim točkom u sredini. Na zastavi je plavom bojom predstavljeno nebo, kao simbol slobode, bezgraničnog prostranstva i života pod vedrim nebom, bez krova nad glavom. Zelenom bojom je predstavljena trava, put, drum, kao simbol života koji je obilježen stalnim putovanjem, na putu bez granica koji je uvjek „otvoren“ Romima dok, crveni točak predstavlja simbol stalnog kretanja i života na točkovima.

Treća odluka je zvanični naziv romskog jezika “Romani čhib” ili Romanes.

Romski jezik potiče iz sanskrita, jednog od najstarijih jezika. Romski jezik je indoarijski jezik i jedan je od suštinskih elemenata nacionalnog i kulturnog identiteta Roma.

Četvrta odluka je zabranila primjenu termina Cigan, koji je uvrijedljiv za romsku zajednicu i u upotrebu je stavila termin ROM što u prevodu znači “ČOVJEK”. U zvaničnim obraćanjima, medijima, naučnim radovima i publikacijama, termin cigan zamijenjen je sa terminom Rom.

Termin Cigan se gotovo uvijek koristi u negativnom kontekstu i pokušaju da se Romi predstave kao asocijalni članovi našeg društva. U javnom diksursu u Crnoj Gori bi trebalo takođe da se termin Cigan eliminiše, a Romi ne diskriminišu.

Osim što su predrasude i sterotipi prema Romima snažno prisutni među građanima ova pojava zastupljena je i u institucijama sistema. Da je anticiganizam u porastu svjedoče i najnoviji slučajevi na koje  Romska organizacija mladih “Koračajte sa nama – Phiren amenca” reagovala.

Kulutura Roma se degradira od onih koji bi trebali da je očuvaju i razviju. Posebno je opasno što ovakav pristup dolazi i od onih koji donose odluke o životima Roma, i onih koji imaju uticaj na određene grupe u našem društvu.

Romi u Crnoj Gori su najranjivija zajednica prema svim istraživanjima.

Diskriminacija Roma u medijima je duboko ukorenjen problem koji zahtjeva ozbiljnu pažnju. Često su Romi prikazivani kroz stereotipe i predrasude u javnosti koji doprinose daljoj stigmatizaciji romske zajednice.

U Crnoj Gori je svega 18 studenata iz romske zajednice. Ako uporedimo sa ukupnom zajednicom Roma ovo je poražavajući podatak. Zakon o visokom obrazovanju ne predviđa mogućnost primjene principa afirmativne akcije prilikom upisa na fakultete za studente iz romske zajednice.

Romskoj djeci i dalje je ograničen pristup osnovnom obrazovanju. Svake godine čak do 200 djece im je uskraćeno obrazovanje zbog neorganizovanog školskog prevoza do šest prigradskih škola koje su udaljene od njihovog mjesta stanovanja. Romski roditelji nemaju mogućnost da upišu svoju djecu najbližu školu već ih država raspoređuje svojevoljno u udaljenim školama, a prethodno im nijesu obezbjeđeni preduslovi za redovno pohađanje nastave.

Prema podacima UNICEF-a svega 3% mladih Roma i Romkinja završe srednju školu, dok je taj podatak 86% kod opšte populacije. To znači da je oko 75% mladih iz romske zajednice van obrazovnog sistema, a kod opšte populacije ovaj procenat iznosi mnogo manje, 6%.

Crna Gora je ratifikovala Evropsku povelju o regionalnim i manjinskim jezicima, koja predviđa da se obrazovanje na jezicima manjina mora obezbijediti na svim nivoima obrazovanja. Romska djeca još uvjek ne mogu da uče na svom maternjem jeziku, što ih stavlja u neravnopravan položaj u odnosu na drugu neromsku decu.

Važno je da mediji preispitaju svoje pristupe i promovišu inkluzivne, uravnotežene i autentične narative o Romima. Takođe je važno istaći pozitivne primjere iz romske zajednice kako bi se suzbili stereotipi i podstaklo šire razumjevanje.

Romi su jedini narod u Crnoj Gori koji od uvođenja višestranačja u izbornom sistemu Crne Gore nemaju mogućnost za političku reprezentaciju. Zakonom o izboru odbornika i poslanika Romi su direktno diskriminisani jer je prag za ulazak jednog autentičnog predstavnika Roma u Parlamentu postavljen toliko visoko da se ni u teroiji ne može ostvariti.

Romska djeca ni u višim razredima osnove škole nijesu elementarno opismenjeni. Ne znaju da pišu i da čitaju.

Romi i dalje žive u izolovanim naseljima, često bez adekvatne infrastrukture, bez pristupa vodi, struji i drugim osnovnim potrebama. Nalazi Regionalnog savjeta za saradnju pokazali su da 77% Roma živi u segregiranim naseljima, 60% romskih domaćinstava živi u neadekvatnom smještaju, a 94% Roma se suočava sa teškom materijalnom deprivacijom.

Jedna od najvećih barijera za uspješnu inkluziju romske zajednice u crnogorsko društvo je neregulisan pravni status iz čega proizilaze problemi u ostvarivanju svih ostalih osnovnih ljudskih prava.

Samo u Podgorici u 2021. godini Romska organizacija mladih “Koračajte sa nama – Phiren amenca” je identifikovala 198 odraslih i 216 djece u romskoj zajednici koji nemaju riješen pravni status u Podgorici i u riziku su da postanu apatridi.

Potrebno je da se Zakonom o visokom obrazovanju predvidi afirmativna akcija prilikom upisa Roma na fakultetima.

Potrebno je da se procesuira govor mržnje prema romskoj zajednici tj, da se Zakonom predvide sankcije za sve koji ispolje anticiganizam prema Romima.

Država treba da ukine ili svodi na simboličan nivo naknadu za komunalno opremanje građevinskog zemljišta, za vlasnike objekata osnovnog stanovanja, a posebno za vlasnike objekata u prigradskim naseljima u kojima su vlasnici ovih objekata komunalnu infrastrukturu najčešće uvodili tokom predhodnih decenija o vlastitom trošku. Takođe, potrebno je da ustupi građevinsko zemljište u državnom vlasništvu po simboličnoj cijeni vlasnicima objekata osnovnog stanovanja.

Potrebno je smanjiti cenzus za jedan poslanički mandat romskim partijama sa 0.70 na 0.35% kao što je to urađeno za hrvatsku nacionalnu zajednicu.

Svaki glas koji se bori za pravdu i jednakost za Rome odjekuje kao snažan poziv na promjene i osnažuje put ka inkluzivnijem društvu.