U ZNAK SOLIDARNOSTI

U junu 2020. godine 84 aktera civilnog društva je izdalo zajedničku izjavu „U znak solidarnosti sa apatridima” koja poziva države, UN agencije, ljudska prava, humanitarne aktere i aktere javnog zdravstva, donatore i medije, kako bi se pozabavili poraznim uticajem pandemije COVID-19 na apatride i one u riziku apatridije. Godinu dana kasnije, zabrinutost izražena u toj izjavi ostaje većinom neadresirana, pri čemu se situacija apatrida dodatno pogoršava, dijelom zbog neuspjeha da priznaju i odgovore na njihove specifične kontekste i podržave njihova prava. Štaviše, nove brige i izazovi su se iskrsli, osobito kada je nejednakost vakcina u pitanju.  Dolje potpisanih 106 aktera civilnog društva duboko su zabrinuti nemogućošću i nevoljnošću brojnih država i drugih ključnih aktera da uče iz prošlih grešaka i neuspjeha da poslože prioritete i ponude resurse za praktične korake koji se moraju preduzeti da bi se apatridi i pravo na nacionalnost zaštitili.

Od početka pandemije bili smo svjedoci institucionalnog i javnog zanemarivanja ii strukturalnog nasilja prema apatridima (i onih koji su u riziku od apatridije) i ostajemo duboko zabrinuti zbog trajnog štetnog uticaja na otprilike 15 miliona apatrida širom svijeta i desetine miliona čija je nacionalnost ugrožena. Kao što primijećeno u zajedničkoj izjavi 2020. godine, ukorijenjeni strukturni problemi sa kojima se apatridi i lica u riziku od apatridije suočavaju u „normalnim“ vremenima su doprinijeli njihovoj nesrazmjernoj patnji i isključenju tokom pandemije. Mjere COVID-19, uključujući zatvaranje granica i ograničenje kretanja, diskriminisali su apatride, koji su ujedno u velikoj mjeri isključeni iz zdravstvene pomoći, urgentne i ekonomske pomoći i podrške. Prekidi u upisu u matične knjige rođenih i u građanske registre su uticali na pristup nacionalnosti, dok nevladine organizacije i grupe u zajednici koje rade na nacionalnim pravima su suočeni sa ozbiljnim poremećajima u poslovanju i finansiranju. Kako su neki lideri koristili pandemiju da bi osvojili više snage i povećali nadzor i derogiraju obaveze prema ljudskim pravima pod velom vanredne situacije, nedržavljani i pripadnici manjinskih grupa, uključujući one koji su u svojoj zemlji postali apatridi, bili su sve veće žrtve, omalovažavani i predmet govora mržnje, pritvaranja i čak protjerivanja.

Godinu dana kasnije, grupe civilnog društva zabilježile su katastrofalan uticaj pandemije i odgovora države na nju na apatride i one u riziku od apatridije. Konkretno, izveštaj iz juna 2021. „Zajedno možemo: Uticaj COVID-19 na apatride i mapa promjene” konzorcijuma Covid-19 urgentni fond za apatridiju Fonda za apatridiju COVID-19 i izvještaj iz aprila 2021. „Procjena situacije apatridije, zdravlja i COVID-19 u Evropi“ Evropske mreže za apatridiju, pružaju empirijske dokaze u ovoj oblasti.  Ovi izveštaji takođe ističe novonastale nove prakse u nekim državama, koje bi sve države trebalo da prate. Neka od vodećih zapažanja građanskih društvenih grupa su:

• U mnogim zemljama, poput Bagladeša, Kameruna, Centralne Azije, Kenije, Malazije, Nepal ai nekih evropskih zemalja, apatridima i osobama čija je nacionalnost ugrožena nije omogućen jednak pristup vakcinaciji, uprkos činjenici da su izloženi većem riziku od zaraze usljed ekoloških determinantni (npr. nemogućnost socijalnog udaljavanja, nedostatak ličnih sredstava zaštite, loše sanitacije, rade u eksploatatorskim i opasnim okruženjima) i da im je uskraćen jednak pristup zdravstvenoj zaštiti i pomoći.
• Pristup zdravstvenoj zaštiti ostaje važan izazov, jer je apatridima uskraćen jednak pristup besplatnoj ili subvencionisanoj zdravstvenoj zaštiti ili zdravstvenom osiguranju u mnogim zemljama, uključujući Dominikansku Republiku, Indiju, Indoneziju, Liban, Crnu Gora, Nepal, Sjevernu Makedonija i Južnu Afriku. U Švedskoj je pristup testiranju na COVID-19 uslovljen po digitalnom ID-u. U Keniji, Libiji, Tajlandu i u Evropi, gde se romske zajednice suočavaju sa pojačanim anticiganizmom, nedostatak dokumentacije je prepreka pristupu zdravstvenoj zaštiti. Strah od hapšenja, pritvora i policijske brutalnost takođe podriva ovaj pristup. Uticaj mentalnog zdravlja apatrida u vrijeme COVID-19 je takođe stvar ozbiljne i zabrinjavajuće prirode.
• Stalna kašnjenja i zaostaci u matičnim knjigama i drugim ključnim procedurama takođe ostavljaju apatride u nedoumici i stvaraju nove rizike apatridije. takvi poremećaju su između ostalog zabilježeni i u Dominikanskoj Republici, Izraelu i okupiranim palestinskim teritorijama, Crnoj Gori, Nepalu, Sjevernoj Makedoniji, Južnoj Africi i Zimbabveu. Azil, imigracija i utvrđivanje apatridije postupci su poremećeni u nekoliko zemalja, uključujući Bugarsku, Kolumbiju, Nemačku i Ukrajinu.
• Isključenje iz urgentnih programa podrške zbog nedostatka dokumentacije i dalje postoji u nekoliko zemalja, uključujući Francusku, Gruziju, Keniju, Liban, Crnu Goru, Nepal, Srbiju, Holandiju i Sjedinjene Države. U mnogim zemljama, nemogućnost pristupa sigurnom, formalnom zaposlenju i uzastopni gubitak Prihoda su takođe evidentirani, gurajući mnoge ljude bez regulisnaog pravnog statusa dublje u siromaštvo. Takvi ljudi su suočeni sa nemogućim izborima da obavljaju nezakonite, opasne i eksploatatorske poslove ili gledaju gladovanje svojih porodica.
• Govor mržnje, netolerancija, ksenofobija, anticiganizam i diskriminacija manjina bez regulisnaog pravnog statusa i u riziku od apatridije nastavlja da raste, između ostalog, ciljajući romske zajednice u Evropi, Rohinje u Aziji, oni proglašeni strancima u Assamu, biharijsku zajednicu u Bangladešu, Nubijce iz Kenije, dominikance haićanskog porijekla u Dominikanskoj Republici i izbjeglice, migrante i apatride u Južnoj Africi.
• Zakoni o rodnoj diskriminaciji uskraćuje ženama jednaka prava da prenesu državljanstvo na svoju djecu i supružnike u zemljama kao što su Liban, Malezija, Nepal i Saudijska Arabija što je ubrzalo razdvajanje porodica u situacijama kada strani supružnici i djeca nisu mogli da obnave vizu i ulazak u zemlju, a to je takođe povećalo rizik od apatridije među djecom rođenoj u inostranstvu. Usred eskalacije rodno zasnovanog nasilje tokom pandemije, rodno diskriminatorni zakoni o državljanstvu povećavali su prepreke sa kojima se žene suočavaju da napuste nasilne veze kada su njihova nacionalnost ili nacionalnost djece zavisi od nacionalnosti supružnika ili oca djece.
• Osobe bez državljanstva suočene su sa povećanim rizicima od uznemiravanja, hapšenja i samovoljnog zadržavanja. Osobe bez državljanstva u pritvoru u nekoliko zemalja, uključujući Australiju, Maleziju i Tajland, su pod visokim rizikom od zaraze zbog nemogućnosti da se zaštite socijalnim distanciranjem i preventivnim higijenskim mjerama. Izbjeglicama Rohingia je uskraćen pristup UNHCR-u ili procedurama za azil i u većem su riziku od hapšenja i samovoljnog zadržavanja. U nekoliko evropskih zemalja, proceduralno zaštitne mjere i efikasne pravne ljekove za osporavanje imigracionog pritvora su bili ometeni i izmijenjeni, te su rizici pritvora postali proizvoljni.

Reakcije civilnog društva pokazale su da se izazov COVID-19 može rješavati kroz ciljanu akciju zasnovanu na zajednici usredsređenu oko vođstvo, učešće i stručnost apatrida. Shodno tome, mi podstičemo zainteresovane strane da razgovaraju direktno sa aktivistima i zajednicama bez regulisnaog pravnog statusa, kao i OCD koje blisko sarađuju sa njima, da prouče njihova istraživanja i otkrića tih istraživanja za bolje razumijevanje uticaja pandemije i kreiranje odgovora na nju.

Međutim, bez hitne pažnje, zaštite i intervencije država, UN agencija, aktera i donatora za ljudska prava, humanitarnih i razvojnih aktivnosti, apatridi i lica u riziku od apatridije suočavaju se sa nepopravljivom štetom, pri čemu se podriva napredak postignut u rješavanju ove hitne brige o ljudskim pravima tokom posljednje decenije. Pandemija COVID-19 ističe našu kolektivnu i individualnu ranjivost, dovodeći u oštar fokus prvobitnu važnost promocije, zaštite i ispunjavanja svih univerzalnih prava čovjeka, ma ko mi bili i kakav god status imali. Dodatno što zahtijeva hitnu i neposrednu akcije, kriza izaziva dugoročnu introspekciju i ističe potrebu za strukturnim promjenama. Sada je vrijeme da izgradimo podršku za apatride i lica u riziku od apatridije. Pozivamo sve zainteresovane strane da preduzmu sljedeće hitne mjere:

1. Priznavanje i otklanjanje prošlih propusta u rješavanju i demontiranju diskriminatornih i ponižavajućih zakona, politika i praksi, koji negiraju i lišavaju državljanstva pri čemu isključuju, marginalizuju i kažnjavaju na diskriminatornoj osnovi; kao i neuspjeh u slušanju, uključivanju i preuzimanju odgovornisti za zajednice bez regulisnaog statusa u identifikovanju i primjeni održivih, poštenih rješenja za lišavanja ljudskih prava koja trpe.
2. Preduzimanje svih neophodnih koraka kako bi se osiguralo da ljudi bez državljanstva budu podjednako uključeni u odgovore na COVID-19, da se prepozna njihov određeni kontekst i adresira, da se podrže njihova prava i da se eliminiše kažnjavanje na bilo koji način, uključujući prijetnju uznemiravanjem, hapšenjem i pritvaranjem, zbog nedostatak dokumentacije ili pravnog statusa ili bilo kog drugog aspekta njihovog identiteta. Takve korake treba preduzeti, između ostalog, u pogledu vakcinacije, zdravstva, pomoći, sredstva za život, obrazovanja i upisa u matične knjige.
3. Uključivanje prava na državljanstvo i prava osoba bez državljanstva u institucionalne prioritete, kroz učenje o apatridiji i o načinima na koje se vezuje za mandate i obaveze; finansiranje pomoći, uključujući važan rad zajednice apatrida i nevladinih organizacija; izveštavanje o učinku kroz ljudska prava, razvoj i druge mehanizme praćenja i ispravljanje međugeneracijskog nasljeđa i presjeka uzroka i posledica apatridije, uključujući i obezbjeđivanje pristupa pravdi i odšteti za apatride.