“Romani čhib ano but forme bistardi ani Crna Gora, na sikavelape oficielno ano skolako programi, na vakarelape ano univerzitetia thaj nane edukuibaske džene save šaj te sikaven e romani čhib“, vakarela o Aivo Orav mothaviba kaj savore musaj te oven pozorale soske e integracia na dikhljarela asimilacia.
Hakaj pedo edukuibe pi dajaki čhib garantuimo e Ačhimosea Crna Gorako, dženoa 79, savo sikavela kaj hakaj pedo skoluibe pi dajaki čhib thaj hramibe e čhibjako ano raštrake institucie thaj kaj edukuibaske programia dikhljarena istoria thaj kultura e dženengi minoritetenge khupatnengi thaj aver minoritetenge nacionalne khupatnengo.
„Konvencia kotar čhavrikane hakaja sikavela kaj sakova čhavo siole hakaj pedo edukuibe pi dajaki čhib. Kote sijam amen odote, kote siton amare čhave? Amen musaj sajekh te sikljova disave aver čhibija thaj ano odola situacie muka pi aver rig amari čhib“, mothavela o Sokolj Beganaj, kokoribasko turvinutno ano Ministribe vaš manušikane thaj minoritetenge hakaja ano resori vaš Roma.
Sokolj Beganaj – Gođideutno ano Ministarsteriumo vaš e manušenge thaj minoritenđe hakaja (Foto: Enis Eminović)
Kotar Ministribe mothavena kaj olengi iniciativa, a ani edicia e Instituteski vaš pustika e Crna Gorako, 2015. beršeste ikaldo crnogorako-romano thaj romano-crnogorako alavari, kaske autoria siton pindžarde ekspertia vaš romani čhib kotar pašipe o Ljatif Demir, e Nevsija Durmiš thaj e Fatima Demir.
Akava alavari siole paše 12.000 alava so prezentuinela šukar fundo vaš dur buti ano arakhibe thaj keribe e formengo vaš sikavibe e romana čhibjako ani Crna Gora. Paše odova, o Ministribe vaš manušikane thaj minoritetenge hakaja ano maškaribe e Romane konsilea, finansiringa stampibe e romane Grafemaresko sar biformalno, ažutipaski buti vaš sikljovibe thaj arakhibe e romana čhibijako, thaj organizuinga Nilajeski skola e romana čhibjaki vaš maskarutne skolake sikljovne thaj vaš studentia e romana khupatnake.
“E sikljovnenge kotar romani thaj egipćanengi khupatna, a save sikljona VII, VII thaj IX klasi o Ministribe angažuinga eftadivengo nilajesko thaj jevendesko feri thaj save dende sikavibe o sikavne vaš romani čhib thaj kultura“, vakardo kotar Ministribe ano pučipe savo dengam olenge ano anav e portalesko RomaNet.
Kotar Ministribe edukuibasko, ano amare pučipe, mothavena kaj sikljovibe e romana čhibijako ano edukuibasko sistemi „sito zumavipe savo rodela dur buti“.
“Ake štarto berš o Ministribe edukuibasko hraminela konkursi vaš deficitarno kadr ano rami savo akharenape o studentia save agorisarde fundone studie e amalipaska rigake te lunđaren edukuibe ano zagrebačko univerziteti, kote sikavelape „Romistika“. Numa ano pharipe, dži akana khonik na registruingape ano akava konkursi. Konkursi akale beršeste sine hramimo e 2. septembaresta sa dži 18. oktobri“, mothavena kotar Ministribe edukuibasko.
Dikhljargam savi situacia sitoj ano phuvja ano pašipe.
Kana lafi kotar arakhibe e romana čhibijako ano edukuibasko sistemi e Republikako Srbia, o Dalibor Nakić, prezidento e Nacioanlne konsilesko e romane nacionalne minoritetengo mothavela kaj e romani čhib, sar alosaribasko sikavibe e 1997. beršesta sikavelape ani autonomno kraina Vojvodina, a e skolake 2015/16. beršesta „praktikano ani sa e Srbia“.
“Ko 2015/16. berš sine amen paše 1.700 sikljovne romane nacionalnosti save sikljile romani čhib e elementenca nacionalno kultura ano 60 fundone skole. Avutne, 2016/17. beršeste 2225 sikljovnengo ano 72 skole, a 2017/18. beršeste 2.860 sikljovne ano 79 fundone skole“, vakarela o Nakić.
Ov mothavela kotar odova kobor sito importantno arakhibe e romana čhibijako ani romani khupatna, jase, kobor sito šukar o čhave te sikljon romani čhib e elementenca nacionalno kulturako.
“Fakti kaj amen o Roma musaj te vakara pi romani čhib pobut. But importantno sito te ašunolpe amari čhib thaj amare čhave te ašunen e čhib, te sikljon ola thaj te vakaren. Čače musaj te vakara so pobut pi romani čhib“, mothavela o Nakić.
Ano Zagreb, ano Filozofsko fakulteti, putardo sikavibe e „Romistikako“ kote si jekhtuno studij vaš odola save mangena te skluinenpe pi romani čhib thaj palo odova te oven sikavne e romana čhibijake thaj dujrigako studij vaš odova save mangena te sikljon e Romistika thaj te studirinen, ano misal, psihologia, skandinavistika, lingvistika.
“Lelape odolea so anglune formirisali katedra savi kerela kadar, a palo odova kerde edukuibaske programia kotar sikavibe e romana čhibijako ano fundone skole. Odova sito ini majšukar drom sar šaj te lolpe o sikavibe“, vakarela o Ljatif Demir, profesori ano Filozofsko fakulteti Univerzitetesko ano Zagreb ano resori vaš indologia thaj durjavinake studie.
Ljatif Demir – Profesori e romane čhibjako an Filozofikano fakulteti ano Zagreb (Foto: Enis Eminović)
O Dervo Sejdić, aktivista kotar romano bithagarutnako sektori ano amalipe Romano informativno centri „Kali Sara“ kotar Bosna thaj Hercegovina vakarela kaj siolen problemi e kadrea, a problemi prezentuinela ini odova so but tikno gendo e Romengo ani Bosna thaj Hercegovina vakarela romani čhib.
“Ale disave neve vaktia ano amalipe thaj vakardo ano kantoni Tuzla, kaj sikavibe e romana čhibjako sar fakultatitivno sikavibe šaj te lolpe e avutne beršesta, so šaj sine te ovol šukar suksesi. Numa gelo efta berša sar agorisardo projekti e standardizaciako e romana čhibijako, a amen ini dur adžukara o Senati odova te anavol oficielno“, vakarela o Sejdić.
Dervo Sejdic – romano aktivisti katar i organizacija Romski informativni centar ‘Kali Sara’ (Foto: Enis Eminović)
O Aivo Orav, šefi delegaciako EU ani Crna Gora, vakarga kaj e čhib sitoj distiktivno karakteristika e sakole minoritetengo thaj ažutinela ano arakhibe olenge identitetesko, kulturako thaj tradiciako.
“Barjaripe po vakti šaj te kerol toki e edukuibasko ano lungorokesko vakti. Paše odova, pošukar kvaliteti e edukuibasko thaj jekha jekh pašipasko e edukuibasko sito semno sar ini pobaro gendo e romane čhavengo ano fundone thaj maskarutne skole“, vakarga o Orav.
Rodingam đevapi pedo pučipe kana ani Crna Gora šaj te lolpe sikavibe e romana čhibijako ano rndono programi e fundone jase uče edukuibasko?
O Ljatif Demir, Profesori ano Filozofsko fakulteti ani Hrvatska paćala kaj e 2020. dži 2021. beršeste e Crna Gora ano univerzitetesko niveli ka ovol ola Romani čhib sar khupatno kotor e univerziteteske programesko.
Aivo Orav – Šerutno ani EU delegacia EU (Foto: Enis Eminović)
Ano reso arakhibe e romana čhibijako ani Crna Gora, o Sejdić bahaminela e romani čhib te sikavolpe ano duj nivelia. „Univerzitetesko sikavibe thaj formiribe e kadrengo vaš tahara, a odova so na manglape te adžukarolpe ni jekh dive sito sikavibe e romana čhibijako ano fundone skole, a ini ano niveli e projektno aktivnostjenge vaš čhave e anglune dži štarte klaseke. Odolea šaj te barjarolpe džanibe e romana khupatnako kobor sito importantno te sikavolpe e dajaki čhib, olako arakhibe e identitetesko, a ini e butipaska populaciake šaj te sikavolpe amaro barvalipe a odova sito e romani čhib“, vakarela o Sejdić.
Numa, kotar amare institucie nane precizne džene kotar akava pučipe.
“Ministribe vaš manušikane thaj minoritetenge hakaja ano maškaribe e Ministriba edukuibasko thaj aver relevantno institucienca, reprezentatorenca romana khupatnake ani Crna Gora thaj ekspertenca „Romistikake“ kotar amalipe, ka roden realizacia e bahaminde napjengo thaj ka den adekvatno anglalipe vaš keribe e formengo vaš suksesuno sikavibe e romana čhibjako ano amaro edukuibasko sistemi“, mothavdo vaš RomaNet.
Ani Podgorica ko 5. novembri akale beršeste, kotar Lumiako dive e romana čhibjako, ano partneriumi e institucia Ministribasko vaš manušikane thaj minoritetenge hakaja, Ministriba edukuibasko thaj Centrea vaš arakhibe thaj barjaripe e kulturako (CEKUM), organizuimi Regionalno konferencia ani tema „Romani čhib ano edukuibe“, savi khedinga reprezentatoria e institucienge, lokalno kokorodirekcienge, diplomatiake prezidiumia, maškarthemutne thaj bithagarutnake organizacie, sar ini o reprezentatoria e Romane konsileske ani Crna Gora thaj džene e phuvjenge kotar regioni save prezentuime misalia kotar pere phuvja, a kaske empire šaj te lenpe vaš realizuibe ani Crna Gora.
O Mehmed Zenka, ministri vaš manušikane thaj minoritetenge hakaja mothavela kaj e Crna Gora pana nanola standardizuimi romani čhib, čhib sava šaj te vakaren sa o Roma ani lumia.
“Ministribe vaš manušikane thaj minoritetenge hakaja ano maškaribe e Institutea vaš pustika kerga ini publikuinga crnogorako-romano thaj romano crnogorako alavari. Amaro prioriteti e bukjako sar e Thagarutnako Crna Gora ađahar ini e amalipasko sa, sito po agor akala populaciake te ikljolpe ano ažutipe ano čačune forme“, vakarga o ministri.
O Sokolj Beganaj vakarela kaj odola problemia šaj te nakhenpe. Mothavela: “Vakarena amenge kaj nane amen kadri vaš e romani čhib. Šaj te vakarav kaj na avena Anglikane džene ani Crna Gora te sikaven romani čhib, soske na lena buti e Institutea vaš pustika, amare ekspertenca, lingvistenca save pindžarena e romani čhib”.
Vakardo kaj ano phuvja e regioneske o dijalektia na prezentuinena problemi vaš standardizacia e romana čhibijaki, thaj odoleske mothavena kaj varesave dijalektea savea o Roma vakarena, on šaj te haćarenpe ani piri dajaki čhib.
Maškar klidutnipe ano odova khedipe arakhljape ini bahami kaj e ekspertenca “Romistikake”, ka roden te keren bahami e Programesko vaš sikavibe e romana čhibjako. Ađahar rodelpae te formirinolpe Ekspertsko timi vaš keribe jekh bahaminde Programesko thaj planesko vaš sikavibe e romana čhibijako ani Crna Gora, te keren forme vaš putaribe studisko programi vaš sikavibe e romana čhbijako ano Univerziteti thaj te barjarolpe buti ano akava umal.
O Aivo Orav, šefi delegaciako EU mothavela kaj e Crna Gora hraminga evropaki Deklaracia vaš regionalno jase minoritetenge čhibija thaj evropaki Konvencia kotar arakhibe thaj promocia e čhibjaki savu vakarena o minoritetia sar ini o Roma.
“Romani čhib but mukli pi aver rig ani Crna Gora, oj nane oficielno arakhli ano skolako programi, na vakarelape ano univerziteti thaj nane sikavne save šaj te sikaven romani čhib”, vakarela o Orav mothaviba kaj savore musaj te dikhen zorale soske e integracia rodela ini asimilacia. O Orav mothavela kaj nane manglipe te mothavolpe semnibe e edukuibasko vaš e romani populacia, soske sikljovibe šaj te ačhavol o čorolipe.
Maras Dukaj – Generalno direktori ano Ministeriumo e edukipase (Foto: Enis Eminović)
Te kera buti khupatn O Sokolj Beganaj, phela kaj sikavibe e romana čhibjako ano edukuibasko sistemi e Crna Gorako šaj te ovol jekh e šukar napjengo thaj šaj te sikavol kaj o raštre kerena buti ano reso te barjarolpe pašljoibe e romana khupatnako, savi e bare semnibasta sar vaš e romani khupatna ađahar ini vaš sa o procesi evropake integraciengo ani Crna Gora ano drom kotar Evropaki unia. “Hajde te kera buti khupatne”, akharga o Sokolj, leparibe kaj e Konvencia kotar čhavrikane hakaja hraminela kaj sakova čhavo siole hakaj te edukuinolpe ani piri dajaki čhib. O Sokolj mothavela kaj dajaki čhib, sitoj čhib sava o čhavo gndinela, haćarela, majšukar siole siguripe. “Te sine kaj nane sigurno, ov našti ni te mothavol so mangela, našti te pučol, nanole šajipe te lol kotor ano programia, ka ovol ani situacia numa te dikhol. Amen ano ađahar situacie pučahape soske o romane čhave nanolen pošukar rezultatia”, vakarela o Beganaj thaj mothavela kaj ano fundone skole dajaki čhib sitoj but imporatantno vaš sikavibe e aver čhibjengo, ađahar ini vaš sikavibe sa aver barvalipasko. Ov dikhela te pašol amenge problemi savenca o čhave dikhenape: “Gndineni situacia kana o romano čhavo avela ano hurdelin, ov na džanela crnogoraki čhib, a o sikavne jase o pedagogia na džanena e romani čhib, sar odova čhavo ka haćarolpe. Čače kaj kera stresi thaj psihološko situacie e romane čhavenge ano olengo vaktesko edukuibe, a manglape te ažutina olenge te legara olen”, vakarga o Beganaj. Kotar standardizacia e romana čhibijaki ani Srbia Prezidento e Nacionalne konsilesko e romane nacionalne minoritetengo ani Srbia, o Dalibor Nakić, phenela kaj e bare semnibasta sine riga vaš te kerolpe normalizacia ani standardizacia, kodifikacia e romana čhibijaki vaš soske vakardo ano štarto kongresi e Romengo, organizuimo ani Varšava ko 1990. berš. “Delape pučipe manglape mi amen ani Srbia te hramina ćirilica jase e latinica. Sine averutne argumentia vaš jekh ini vaš aver hramibe po agor andi decizia oficielno lil te ovol latinica. Sijamen 38 grafija, disave mothavena kaj sijamen 39 geniba ini ipsilon (Y), savo majbut hraminelape ano nakhavibe”, mothavela o Nakić thaj phenala kaj odole gendosta 27 grafija siton sakoladiveske, a 11 digrafia, jase phare grafia, sar so siton kh, th, ćh. E gendoske dijalektenda savenca vakarela e romani čhib, ani Srbia majgendoske siton trin a odola siton gurbetsko, thamarsko thaj arlijsko. “Varesavi dijelektea te vakarolpe ani Srbia, amen o Roma sajekh šukar haćarape ani amari dajaki čhib. Kotar odova na manglape te ulavolpe ni jekh dijalekti sar fundo vaš standardizacia e čhibijaki. Amen ani standardizacia kergam khupatne sa trin dijalektia”, mothavela o Nakić.